Nội dung chính của bài viết
- Hướng dẫn chơi chứng khoán phái sinh cơ bản
- 04 loại chứng khoán phái sinh
- Chứng khoán phái sinh được triển khai tại Việt Nam
- So sánh chơi chứng khoán phái sinh với cổ phiếu?
- Lợi ích của chứng khoán phái sinh
- Ký quỹ trong giao dịch chứng khoán phái sinh là gì?
- Vị thế trong giao dịch chứng khoán phái sinh là gì?
- Cách tính lợi nhuận trong giao dịch chứng khoán phái sinh
- Thanh toán lãi/lỗ giao dịch chứng khoán phái sinh hàng ngày như thế nào?
- Một số rủi ro khi chơi chứng khoán phái sinh
Hướng dẫn chơi chứng khoán phái sinh cơ bản
Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính mà giá trị của chúng phụ thuộc vào giá của một hoặc nhiều tài sản cơ sở.
Chứng khoán phái sinh quy định quyền lợi và/hoặc nghĩa vụ của các bên tham gia hợp đồng đối với việc thanh toán và/hoặc chuyển giao tài sản cơ sở với một mức giá được thỏa thuận trước vào một thời điểm nhất định trong tương lai.
Tài sản cơ sở của chứng khoán phái sinh có thể là hàng hóa như nông sản, kim loại, v,v.. hoặc công cụ tài chính như cổ phiếu, trái phiếu, lãi suất, v.v.
04 loại chứng khoán phái sinh
- Hợp đồng kỳ hạn: là một thỏa thuận pháp lý giữa hai bên tham gia để mua và bán một loại tài sản ở một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá được xác định trước tại ngày thực hiện giao dịch.
- Hợp đồng tương lai: là hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch trên thị trường tập trung (Sở giao dịch chứng khoán).
- Hợp đồng quyền chọn: Người nắm giữ hợp đồng quyền chọn có quyền, nhưng không có nghĩa vụ, mua hoặc bán một loại tài sản cơ sở tại một thời điểm nhất định trong tương lai theo mức giá được xác định trước. Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ hợp đồng chọn thực hiện quyền. Hợp đồng quyền chọn bao gồm quyền chọn mua và quyền chọn bán.
- Hợp đồng hoán đổi: Hợp đồng hoán đổi là một thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền phát sinh từ các công cụ tài chính trong tương lai. Hợp đồng sẽ quy định rõ thời điểm hoán đổi dòng tiền và phương pháp tính toán cụ thể.
Chứng khoán phái sinh được triển khai tại Việt Nam
Nguyên tắc giao dịch của Hợp đồng tương lai có nhiều điểm tương đồng với giao dịch cổ phiếu trên thị trường cơ sở vì vậy nó được chọn làm sản phẩm chứng khoán phái sinh đầu tiên được niêm yết và giao dịch trên thị trường Việt Nam.
Cụ thể là Hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu (VN30 và HNX30) và Hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ (kỳ hạn 5 năm).
Các sản phẩm này được lựa chọn trước tiên do tính chất sản phẩm đơn giản, tài sản cơ sở đều là các công cụ có độ rủi ro thấp và có tính đại diện cao.
So sánh chơi chứng khoán phái sinh với cổ phiếu?
Việc giao dịch Hợp đồng đồng tương lai diễn ra tương tự so với giao dịch cổ phiếu. Nhà đầu tư có thể thực hiện giao dịch thông qua giao dịch khớp lệnh hoặc giao dịch thỏa thuận.
Các Hợp đồng tương lai sẽ có bảng giá riêng biệt, nhà đầu tư dựa trên kỳ vọng của mình vào xu hướng của chỉ số có thể đặt lệnh và khớp lệnh để tham gia vào Hợp đồng tương lai. Tương tự như cổ phiếu, nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số tăng sẽ mua hợp đồng tương lai chỉ số, nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số giảm sẽ bán hợp đồng tương lai chỉ số.
Một điểm khác biệt là các hợp đồng tương lai sẽ đáo hạn, do đó nhà đầu tư khi tham gia giao dịch cần lưu ý chọn hợp đồng có tháng đáo hạn phù hợp.
Phân biệt chứng khoán phái sinh và chứng khoán cơ sở
| STT | Nội dung | Chứng khoán Cơ sở | Chứng khoán Phái sinh |
| 1 | Ký quỹ |
|
|
| 2 | Thời gian giao dịch | 09h00 – 11h30; 13h00 – 15h00 | 08h45 – 11h30; 13h00 – 14h45 |
| 3 | Các loại lệnh giao dịch | ATO, ATC, LO, MAK, MOK, MTL | ATO, ATC, LO, MAK, MOK, MTL |
| 4 | Phương thức giao dịch | Khớp lệnh và thỏa thuận | Khớp lệnh và thỏa thuận |
| 5 | Nguyên tắc khớp lệnh | Ưu tiên về giá và thời gian | Ưu tiên về giá và thời gian |
| 6 | Bước giá | Sàn HSX < 10.000 đồng: 10 đồng 10.000 – 49.950: 50 đồng ≥ 50.000: 100 đồng Sàn HNX và UpCom 100 đồng | 0.1 điểm chỉ số (Hợp đồng tương lai chỉ số VN30) |
| 7 | Biên độ dao động giá | ± 7% (đối với sàn HOSE) ± 10% (đối với sàn HNX) ± 15% (đối với sàn UPCOM) | ± 7% |
| 8 | Giá tham chiếu |
|
|
| 9 | Thời gian sở hữu | Không giới hạn | Sở hữu tối đa đến ngày đáo hạn |
| 10 | Số lượng niêm yết | Có giới hạn (phụ thuộc vào tổ chức phát hành cổ phiếu) | Không giới hạn |
| 11 | Khối lượng phát hành | Theo quy mô vốn của các doanh nghiệp | Không giới hạn |
| 12 | Khối lượng giao dịch tối thiểu | Bội số 10 cổ phiếu (đối với sàn HOSE) Bội số 100 cổ phiếu (đối với sàn HNX và UPCOM) | 1 hợp đồng |
| 13 | Khối lượng giao dịch tối đa | 500.000 CP/ lệnh đối với sàn HOSE – 999.990 CP/ lệnh đối với sàn HNX và Upcom | 500 hợp đồng/lệnh |
| 14 | Khối lượng nắm giữ tối đa | Không giới hạn, trừ một số trường hợp đặc biệt hạn chế tỷ lệ nắm giữ của nhà đầu tư nước ngoài. |
|
| 15 | Thời gian thanh toán |
|
|
| 16 | Khả năng bán khống chứng khoán | Chưa được thực hiện | Thực hiện bằng hình thức Tham gia vị thế bán |
Lợi ích của chứng khoán phái sinh
| 1 | Có thể đầu tư danh mục VN30 nhưng không cần mua tài sản cơ sở | Nhà đầu tư không cần sở hữu tất cả các cổ phiếu trong danh mục VN30 nhưng vẫn có thể đầu tư vào chỉ số VN30, qua đó loại bỏ rủi ro hệ thống. |
| 2 | Tận dụng lợi thế đòn bẩy tài chính trong giao dịch ngắn hạn | Nhằm tìm kiếm lợi nhuận do chênh lệch giá giữa tài sản cơ sở và hợp đồng tương lai. |
| 3 | Phòng ngừa rủi ro trong đầu tư chứng khoán (Hedging) | Giao dịch chứng khoán phái sinh giúp nhà đầu tư giảm rủi ro về biến động giá của các cổ phiếu đang sở hữu.
Ví dụ: · Ngày 15/01/2018 nhà đầu tư A nắm giữ 10.000 cổ phiếu GAS, thị giá 100.000 đồng và muốn nắm giữ lâu dài. Đồng thời, nhà đầu tư A có 200.000.000 đồng trong tài khoản phái sinh. · Dự đoán thị trường sẽ giảm, nhà đầu tư A quyết định bán 10 hợp đồng tương lai VN30F1801 tại 900 điểm. · Ngày 21/02/2018, kết thúc kỳ hạn, hợp đồng VN30F1801 giảm 50 điểm (- 5%) và giá cổ phiếu GAS giảm 10.000 đồng về 90.000 đồng (-10%). · Chốt lời Hợp đồng tương lai: 50 * 100.000 * 10 = 50.000.000 đồng. · Cổ phiếu GAS: (100.000-90.000) * 10.000=100.000.000 đồng. · Tổng cộng nhà đầu tư A lỗ 50.000.000 đồng. ·Như vậy, khi thị trường giảm, nếu không thực hiện bán khống hợp đồng phái sinh thì nhà đầu tư đã lỗ 100 triệu từ việc giảm giá cổ phiếu. Nhưng nhờ bán khống hợp đồng phái sinh nên nhà đầu tư chỉ lỗ 50 triệu đồng. |
Ký quỹ trong giao dịch chứng khoán phái sinh là gì?
- Ký quỹ: là việc NĐT gửi một khoản tiền hoặc chứng khoán được chấp nhận ký quỹ để đảm bảo nghĩa vụ thanh toán giao dịch chứng khoán phái sinh.
- Ký quỹ giúp tạo ra lợi thế đòn bẩy cho NĐT.
- NĐT cần quan tâm 02 tỷ lệ ký quỹ: Tỷ lệ ký quỹ ban đầu và tỷ lệ ký quỹ duy trì.
Ví dụ:
NĐT quyết định mua 10 HĐTL chỉ số VN30 đáo hạn vào tháng 1/2019, mã HĐ VN30F1901. Giá giao dịch hiện tại của HĐTL là 912. Hệ số nhân của hợp đồng là 100.000 đồng. Tỷ lệ ký quỹ là 13%. Phí giao dịch và thuế giao dịch = 0 đồng
- Giá trị hợp đồng của NĐT= 912 * 10 * 100.000 = 912.000.000 VNĐ
- Số tiền NĐT phải ký quỹ = 912.000.000 * 13% = 118.560.000 VNĐ
Giả sử giá HĐTL tăng lên 922 điểm. Tiền lãi VM NĐT được nhận như sau:
- Lãi VM = (922 – 912 ) * 10 * 100.000 = 10.000.000 VNĐ
- Tỷ suất sinh lời thông thường = 10.000.000 / 912.000.000 = 1.09%
- Tỷ suất sinh lời giao dịch PS = 10.000.000/118.560.000 = 8.4%
Vị thế trong giao dịch chứng khoán phái sinh là gì?
Vị thế một chứng khoán phái sinh (CKPS) tại một thời điểm là trạng thái giao dịch và khối lượng chứng khoán phái sinh còn hiệu lực mà NĐT đang nắm giữ tính đến thời điểm đó.
Trong giao dịch hợp đồng tương lai (HĐTL), vị thế một CKPS bao gồm vị thế mua và vị thế bán.
- Vị thế mua: Khi NĐT kỳ vọng giá của tài sản cơ sở (ví dụ chỉ số VN30 Index) sẽ tăng trong tương lai, nhà đầu tư sẽ mua hợp đồng, được gọi là mở vị thế mua hay tham gia vị thế mua (bên mua). Để đóng vị thế NĐT phải bán hợp đồng đi hoặc nắm giữ vị thế đến khi đáo hạn.
- Vị thế bán: Khi NĐT là người đang nắm giữ tài sản cơ sở, cho rằng giá của tài sản cơ sở sẽ giảm trong tương lai, sẽ bán hợp đồng và được gọi là mở vị thế bán hay tham gia vị thế bán (bên bán). Để đóng vị thế NĐT phải mua hợp đồng lại hợp đồng hoặc nắm giữ vị thế đến khi đáo hạn.
- Giới hạn vị thế một CKPS là vị thế ròng tối đa của CKPS, hoặc của các CKPS khác dựa trên cùng một tài sản cơ sở mà NĐT được quyền nắm giữ tại một thời điểm. Giới hạn vị thế nhằm ngăn ngừa một cá nhân, tổ chức nắm giữ số lượng hợp đồng quá lớn. Hạn chế những ảnh hưởng tới việc giao dịch của chứng khoán phái sinh, giúp duy trì ổn định thị trường. Qua đó, đảm bảo sự công bằng và quyền lợi NĐT khi tham gia chứng khoán phái sinh.
Cách tính lợi nhuận trong giao dịch chứng khoán phái sinh
Giả sử các thông số giao dịch như bảng dưới đây
Số vốn đầu tư
| Số vốn đầu tư | 200.000.000 VNĐ |
| Tỷ lệ ký quỹ | 13% |
| Hệ số nhân hợp đồng | 100.000 |
| Phí giao dịch | 14.000 VNĐ/ 1 HĐTL |
| Thuế giao dịch | 0.05% |
| Giá thị trường giao dịch | 930 điểm |
Tình huống: Nếu nhà đầu tư kỳ vọng thị trường sẽ tăng điểm, nhà đầu tư quyết định mua ( LONG ) 10 HĐTL ở mức giá giao dịch là 930 điểm. Nếu nhà đầu tư kỳ vọng thị trường giảm điểm, nhà đầu tư quyết định SHORT 10 HĐTL. Giả sử thị trường biến động 20 điểm theo đúng dự đoán của NĐT
| Số tiền ký quỹ ban đầu | = 930 * 10 * 100.000 * 13%
= 120.900.000 VNĐ |
| Tiền lãi VM | = 20 điểm *10 * 100.000
= 20.000.000 VNĐ |
| Phí giao dịch ( 2 chiều ) | = 14.000 * 10 * 2 = 280.000 VNĐ |
| Thuế giao dịch ( 2 chiều ) | = (950 +930)*10*100.000*13%*0,1%/2
(122.200 VNĐ |
| Lợi nhuận sau thuế phí | = 20.000.000 – 280.000 – 122.200
= 19.597.800 VNĐ |
| Tỷ suất lợi nhuận trên số tiền giao dịch | = 19.597.800 / 120.900.000
= 16.2 % |
Thanh toán lãi/lỗ giao dịch chứng khoán phái sinh hàng ngày như thế nào?
Lãi/lỗ vị thế của nhà đầu tư sẽ được thanh toán hàng ngày.
Tại ngày T+1:
- Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của NĐT lãi ròng: Nhà đầu tư sẽ nhận được đầy đủ số lãi
phát sinh kể từ đầu giờ sáng. - Nếu tài khoản chứng khoán phái sinh của NĐT lỗ ròng: Nhà đầu tư sẽ phải thanh toán đầy đủ toàn bộ số lỗ phát sinh chậm nhất trước 9h00 sáng.
Với những hợp đồng mở mới trong ngày:
Lãi/lỗ vị thế mở = (Giá thanh toán cuối ngày – Giá giao dịch) * Hệ số nhân * Số lượng hợp đồng
Với những hợp đồng đang nắm giữ:
Lãi/lỗ vị thế đã có = (Giá thanh toán cuối ngày – Giá thanh toán cuối ngày liền trước) * Hệ số nhân
* Số lượng hợp đồng
Một số rủi ro khi chơi chứng khoán phái sinh
Cũng như các sản phẩm tài chính khác, nhà đầu tư khi tham gia thị trường phái sinh đều phải đối mặt với các rủi ro về biến động giá chứng khoán và thanh khoản của chứng khoán trên thị trường.
Lợi thế của việc tham gia vào hợp đồng tương lai là nhà đầu tư có thể dùng đòn bẩy để mua hợp đồng tương lai, nghĩa là nhà đầu tư chỉ cần bỏ ra một khoản tiền đặt với một tỷ lệ nhất định để giao dịch các hợp đồng tương lai có giá trị lớn hơn gấp nhiều lần. Nhưng, đây cũng là một con dao hai lưỡi.
Nếu giá của hợp đồng tương lai mà nhà đầu tư đã giao dịch biến động theo chiều hướng có lợi, nhà đầu tư sẽ ghi nhận một khoản lãi lớn. Tuy nhiên, nếu giá hợp đồng tương lai biến động theo chiều hướng bất lợi, nhà đầu tư sẽ thua lỗ lớn.
Nếu khoản tiền ký quỹ trong tài khoản của nhà đầu tư giảm xuống dưới mức yêu cầu mà nhà đầu tư không ký quỹ bổ sung kịp thời, CTCK sẽ buộc phải đóng bớt một phần hoặc toàn bộ vị thế hợp đồng đang nắm giữ của nhà đầu tư. Tài khoản nhà đầu tư có thể sẽ ghi nhận một khoản lỗ lớn có thể cao hơn mức ký quỹ ban đầu mà nhà đầu tư đã nộp vào trước khi giao dịch, thậm chí mất trắng khoản ký quỹ ban đầu.
Do vậy, để phòng ngừa rủi ro, cách tốt nhất là nhà đầu tư nên tìm hiểu kỹ các quy định, cách thức giao dịch, đặc biệt cách thức ký quỹ để tránh những tổn thất đáng tiếc trước khi tham gia đầu tư trên thị trường này.
Nhà đầu tư cần cân nhắc mức độ sử dụng đòn bẩy khi quyết định số lượng vị thế hợp đồng sẽ tham gia, nên nắm giữ số lượng nhỏ các hợp đồng khi mới tham gia giao dịch để làm quen dần cách thức giao dịch trên thị trường.
Khi nhận thấy việc dự báo xu hướng không đúng, nhà đầu tư có thể sửa sai (cắt lỗ) bằng cách sử dụng lợi thế giao dịch khi không cần nắm giữ tài sản cơ sở và giao dịch ngược chiều để đóng vị thế hợp đồng ngay lập tức nhằm hạn chế tối đa thiệt hại do thua lỗ.
Nhà đầu tư cũng nên lưu ý, giao dịch phái sinh sẽ bị tính phí và thuế giao dịch. Vì vậy cần nhớ các khoản phí và thuế này khi tính toán hiệu quả đầu tư chứng khoán phái sinh.